Matiu Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi
Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi
Ia Ponoena Va Fafahaka Ghini Buka Iahi Ka Matiu
Nonomoho Ta Veha neke kangavi iahi Matiu mu, e toraina au va lotoro ka ia tatanigaina Naiungene Foforu. Neke kusu kangavi ghe ne nai va kenui nga eka ghua la ghu, ba neke kaike ghu ka ira dike kusu kangavariro, eka ghua haro ghu. Nga, vununa ia buka ka Matiu mu ne tuhu lao ka ia Naiungene Sepa ghidi tehi leghutauni ghinina Zisas, toraina fuludu laorinani ira keha lito buka Nonomoho Ta Veha. Taghe kaike mala deke kadolo ne ghua ghu, pagusu varighara ghidira palu Naiungene irahi, va ghuduvurira ira naiungene.
Hei Neke Kangavina Buka Iahi
Ira kakangava ta toraina sepa fuludu lao ka Giriki ka ia buka Matiu, e deo ge kahei ghu hei neke kangavina buka iahi. 200 komuhu leghuna ia urahana Zisas ka ia toraina tatanigaina mehani, ia kiloau neke va hohoghonai tudu ma neke kangavina Matiu mu buka iahi.
Ghe neke dufu nga ia kudo ka manei mala leghuina Zisas, (9:9-13) Matiu neke posini ia riva ta mala sene takisi vanani ia Gaumanina Romu aianihi Kapaniumu. Tehi noni ka ira Ziu edika kabai ghidi ghu ira noni dike sene takisiro, vununa maneri dike riva vanani ia Gaumanina Romu nia edi fani siko rongo ka ira noni, e ghua. Ia magali ungene tughu ka Matiu mala leghuina Zisas mu, haeba fafahakanana manei neke nonomoho haroma ka ira vari va kakahei Zisas sepao. Leghunana ghe geke faeti nga Matiu ta mala nona mane nonomohona, neke ghua. Va nonoghana fafata ta tuturi ghinina Matiu ka ia giliona Baebolo mu ka Ira Riva 1:13.
Ka Fafata Neke Kangavina
Tehi noni ta va fafahaki ia Baebolo mu edi va hohoghonai Matiu neke kangavi buka iahi ka ira keha fafata vari hoataidi komuhu A.D. 58-68, leghuna ia urahana Zisas. Maneri edi va hohoghonai neke kusu kangavina manei ghe neke huara nga Zerusalemu ka komuhu A.D. 70, vununa ka ira ghaghahedi ngengene ta riva ghidi manei nia ka ia nodi ghaghahena ta tuturi ghini ia Nonomoho Ta Veha ira noni Ziu, e ghua. Haeba e boka mo ghu neke kangavina Matiu mu buka iahi aiani Isiraeli, ba ka ia malau leghaha Anitioko aianihi Siria.
Torai Papataidi Nganganara Ka Buka Iahi
Ira tuturi ka Matiu mu e boka nakairi mo ka papatai iahi: 1. ia va podoli ia Mane Ginitaukela 1:1–4:11. 2. ia turi ghini kave ia Mane Ginitaukela 4:12–7:29. 3. ia mana ka ia Mane Ginitaukela 8:1–11:1. 4. ia Mane Ginitaukela ta sokei ma ta au ghu maneri 11:2–16:12. 5. ia va tanari ira mane ta nonofoi ka ia Mane Ginitaukela 16:13–20:28. 6. ia va podoli nia ia sokei ia Mane Ginitaukela 20:29–27:66. 7. ira ta hohoghodi ghinina ia Mane Ginitaukela 28:1-20.
Ta tongovonana ka kakangava ta pata ghini iahi ka bukana Matiu mu, ne sipa meha ka gugutona ngengene iahi, “ka fafata neke age noghao Zisas” ta ghua iahi, 7:28; 11:1; 13:53; 19:1; 26:1 ne nai agei ka va nonoghanao ne mala bakisiri ghu ira gaha fafata vari va kakahei leghaha neke kaherio manei ka Buka iahi; 1. ia Tuturi Beana ka ia Vuhuku 5:3–7:27. 2. Au leghu ghidi ira Mane Nonofoi 10:5-42. 3. Ira Ungene Talevara ghinina ia Ravutu 13:3-52. 4. Ta Riva ghinina to meha Nona Mane ta Nonofoi La 18:3-35, nia 5. ia vari va kakahei ka ia Vuhukuna Olivi 24:4–25:46. Ira gaha papatai (taghe ka ira giliodi gaha buka la Mosese ta va kudo ghini Penitatiuku), mu ia ghaghahena tudu ka ira Ziu, ta boka va podolorira Matiu ira nona ngangana. Neke ghua mamu Matiu ghe neke turi ghidi nga keha leghutau ghini Zisas, age hohoghodira tuna ghatunaina ira dike kahe kenuriro ira porofeti ghinina ia porofeti ta la meha neke tuturi ghinio la Mosese (Ngengene 18:15).
Matiu dike nai va kenui ira kusu noni kiloau ka giliona ia Naiungene Foforu, vununa e fafahaka nia lotoro e ghua, ta sipana ka ia Naiungene Sesepana ta kadolo mehana ghu ka ia Naiungene Foforuna. Matiu ne tuturi ghini Zisas taghe ia Mane Ginitaukela nia ia Mesaea e ghua neke naiungene ghini neke mehao ghu ka ia pagusu ginitau ta susugoro lao ka Deveti. Mala torai va podolina ia hohoghona ghini Zisas lamu ia toraina Mesaea ta ghuana mu, Matiu neke kangava hinaeri ira toraina gugutodi ngengene ta au ka keha pelodira ka ia Naiungene Sepa, fuludurira ira keha buka ka ia Naiungene Foforuna (namo lao ka 130 gugutodi ngengene). Gugutona ngengene ta fani kaheina ka Nonomoho Ta Veha iahi mu, e kahe ghua iahi, “Mala heve neke kaheio ia porofeti mu e age ghorevura ghu,” e ghua. Ngengene irahi mu leghaha fafata ta podolona ka Matiu, nga e deo ghe ge kahei ghu kaike fafata ka ira keha buka Nonomoho Ta Veha.
Matiu ne toraina va fafahaka va vehai Zisas, taghe kaike mane vari va kakahei ta ghuana, sughavona ghu ka ia ta kurui mana Zisas mala va fafahakina ia vetula ka Mosese, nia ia lao nanafa ka God, e ghua (4:23; 5:2; 7:28, 29).
Matiu lama mu buka Nonomoho Ta Veha ne torai turi ghini kave va vehana ia kiloau (16:18, 18:17), nia ia gugutona ngengene “ravutu ka ia malau God fate” ia ta ghua e ghua, ia ta podolo litofulu palu fafata ka Nonomoho Ta Veha iahi, nga e deo haeni ka ia Foforuna Naiungene.
Kangava tuturi irahi ka Matiu mu e nai hagheleri haro manei keha leghutau dike dufuro, ta deo gedi kaheri ghu, ba taka toraina varifata lao ghu ka ira ta kaheri ka ira keha buka Nonomoho Ta Veha, taghe ia la ghahe sigho ka ira mane ta avoavohodi Pelovona mo, (2:1-12), ia pelo lao Izipi (2:12-23) nia ia Tuturi Beana ka ia Vuhuku, e ghua (5:1–7:29).
Kaike turi vai kenu mu neke ghuduvu ka ia lao Izipi Mere ghe Zosepu (2:15; Hosea 11:1) leghuna ia la sigho ghidi ira mane avoavohodi Pelovona mo. Matiu ne kabai ghini ia susugoro meha ka Zisas Isiraeli ta deo notohonana ka ira noni ta izumi buka iahi. Ka ia leghu sipana Izipi Zisas, manei ne tetu vanani Isiraeli nia heve neke ghua hio va doliri God ira noni Ziu sepao, e ghua. Zisas ne va podoli haro molamo, taghe taghonai lamu ghu mu rangerangena ka maneri malana keha nareo.
Ia Tuturi Beana ka ia Vuhuku
Ia Tuturi Beana ka ia Vuhuku (Matiu 5-7) ne ghua ghini nga ia tuturi sodu ka Zisas mu, vununa manei neke va kakahe ghidi ira nona noni ta nonofoi nia ira varigharadi noni dike leghuio e ghua ka ia gheremena vuhuku, ka ia tatanigaina ia ghahe riva beana ka manei vanadina ira noni (Mt 5:1).
Nai va ponoeina ia toraina ghanona tuturi beana iahi mu, e kahe ghua iahi ka Matiu 5:48, “Ghe ghau mu o toraina au va veha, taghe nomu Mama la ka malaunao fate ia ta toraina veha.” Ira ngengene, “toraina au va veha” ta ghua iahi mu, eka ghini ghu ia deo sasake, ba ia kalasa mamalahu, nga e va ghaghao lao ka ia doli ta hokoto, kamoto, nia zeolo e ghua,—ia hokotona doli ta kabai ghini God ta auna ka ia noni. Va gheghema iahi mu, geta deo ghu torai age hioidana ka doli iahi ghe, geala e va gigima ghita tudu ma ta toraina mala riva vanani va gigimana ghita ia Lod.
Ira tazo pagahaidi ta faa ka ia Tuturi Beana ka ia Vuhuku mu irahi:
1. Ira Va Beana 5:3-12: Ira tabara ta beana ta hiori ka ia au taghe kaike noni ka ia ravutu Kraes.
2. Ira vari va kakahei ghini ia kuratahi nia fegala 5:13-16: Ta dufuna noto au taghe kaike noni kiloau noto ghua la ka malau iahi peka.
3. Ia lotorona doli ta hohoghona 5:17-48: Ia fafahakana ta gilio lao ka ia vetula God.
4. Oka riva taremehana tatangana kobiri ghu 6:1-18: Ira ngangana ta lotoro ka ia vavaliha, tarai nia filui mahai.
5. Ngana tahura ka ia noni kiloau 6:19-34: Riva vanani God ka kaike ngangana mo, nia nai va kenuri ira ta tongovodi ka ia Ravutu God e ghua mo mu, riva ta va kalasa ghitana ka ia hangapuaha ghidi ira leghutau taka suri tongovodi ghu ka ira dolida.
6. Ungene va gigima ghini ia varifate 7:1-6: Ira lelemeana ta la meha ka ia taka va totorongotoai ghu, ta fate va mukori ghu ira keha noni.
7. Fanga ghita ta taraina 7:7-12: Ira va beana nia mana ka ia tarai.
8. Ira palu hangana 7:13, 14: Faeti ia hangana ta ghavoro, nga eka ghua ghu ia hangana ta bobo, ia ta ghahe vai lao ka ia muko.
9. Ia heke nia ia fuana 7:15-20: “Ka ira fuadi ta age avohorira agho.”
10. Ira riva ta tongovodi 7:21-29: Leghuina mo God ta veha fuludu laoina ia ta turi ghini agho ia leghu puhi ka taghou.
Ia Sesele Beana Ka Zisas
Lito Nonomoho Ta Veha ta nodi varifata irahi di kangava hinaeri haroma ia tuturina ia seselebeana nia ia auau neke riva ghinio Satana ka Zisas, e ghua (Mt 3:13–4:1; Mk 1:9-13; Lk 3:21,22; 4:1-13). Ka ia seselebeana manei, Zisas mu taghe ira noni ta mala meha hio va doliri taghona neke meha ghua. Kehanani mu, manei neke hioi ia va beana ka nona Mama ka malaunao fate, neke vanani mana ghu ia Tarunga Ta Maduana malanana ia riva ka taghona ia Mesaea. Selu laoi ma ia noghana sesele beana ka manei, to meha hioi ghu Zisas ia Tarunga, to lao ghu ka ia malau koroghana ta karango, mala Satana e auaui ghu Zisas. E boka mo Zisas, taghe ia va paluna Adamu ta deoi sasake, ta age taga tetuina ia kana ka ia tatanigaina ia ghahe riva beana manei, ta va podolina ghu ia nona mana, torai paufina ia auau.
Ia Ghaghahe Riva Beana Ka Zisas Ani Galili
Ira Nonomoho Ta Veha haro ta nodi varifata mu, edi turi ghini kave va tehi nia veha e ghua ia ghaghahe riva beana ka Zisas aianihi Galili. Kaike kobosona ta heniheni nonina ani Galili mu, “Galili ka ira taka Ziu ghu” edi ghua ghini (Mt 4:15), nia ira noni Ziu dike auro ka giliona malau aianimu, dike haza ka ia ghaghahena nodi ngengene e ghua, (Mt 26:69, 73), ira noni Ziu dike auro Zudia dike fini va hinaeri ghu maneri.
Geta doli ghu Zisas ka ia rekahana malau Zudia ani Betilehemu ghe, manei mu neke faa vona Galili ka ia rekahana malau Nazareti. Ia malau leghaha Kapaniumu mu, malau neke torai auna ia ghahe riva beana ka Zisas aianihi Galili, nia tehidira ka ira nona noni ta nonofoi tuna, gedi tanidi ghu ka ia hori Galili, e ghua.
Ia Ghaghahe Riva Beana Ka Zisas Peghuruna Lao Galili
Ia ghaghahe riva beana ka Zisas mu neke maladi mamu ira Ziu (Mt 15:24), ghe rodana Nonomoho Ta Veha irahi, di kangava hinaeri haroma ira fafata neke riva maladio manei ka ira noni taka Ziu ghu. Ia ghahe lao ka Zisas ka ira hori malau ira noni taka Ziu ghu ka ia tatanigaina mu, vununa ira ta babatu ka ira Ziu dike to age tataniga huhai manei. Ghe ia ghaghahe riva beana ka manei aianimu lamu ghu mu, neke tatanigai va ongahina ia Nonomoho Ta Veha ka ira noni taka Ziu ghu, neke toraina age gigima fuludu laoni ghu leghunana ka ia leghuna Pedekosi.
Ira Malau Ka Ia Hoatana Palesitaeni
Ka 19:1–20:34, Matiu ne kangava hinaei ia ghahe riva beana va nonoghana ka Zisas gilio ka hoatana ia horina Palesitaeni aianihi Zudia. Zisas neke tataniga fateona mo ia ketuhu Zodani, neke ghahe vai lao ghu ka ia malau leghaha Zerusalemu, va hokotina tuna ia nona riva ta mala kai hazari ira sasakedi ira noni.
Ia Va Nonoghana Ghaghahe Ka Zisas Aianihi Zerusalemu
Neke lao mo Zisas tehi fafatani aianihi Zerusalemu ghe, ira Nonomoho Ta Veha ta nodi varifata, di toraina turi ghini va gigima ia ghahe va nonoghana ka Zisas aianihi Zerusalemu, ka neke la va vavahagalao manei ghidira ira sasake ka ira noni, ghe neke tetu leghuno nga tuna manei torai paufina ia leme.
Ka ia ghaghahe ta sipa Galili ta lao ghu Zerusalemu, Zisas neke va kakahe ghidi ira nona mane ta nonofoi, ghini ia torai fafahakana ia meha noni kiloau hohoghona ta leghui ghu, nia va kahe ghidi tuna ia va vavahagala ta la meha ka taghonai ghatu, neke ghua.
Neke Dufura Ka Ia Kolabana Beana
Ira dike Kakangava Nonomoho Ta Veharo dike toraina kangava va vehari ira leghu neke riva ghidiro nga Zisas ta dufu ghu ka ia fafata tupila ghini maneri ka ia hekefalahata. Ka ia torai kolabana va nonoghana, ka ia ghaghahe riva beana neke meha ghinio manei ka malau iahi peka mu, neke tataniga ka ia haghele va manemane aianihi Zerusalemu, nia ka ia kudo “Hosana” ia ta ghua, ka ia varigharana noni e ghua, neke age fihikio ghu ka ia kudokudo “Tupila ghini ka ia hekefalahata” ia ta ghua ka ia ke age halari, ghe neke fuludu nga tuna kolabana ianimu. Ka kolabana iahi, torai faana fafatana ka ia ravatana mu, Zisas neke torai podolo ma vari va kakaheina ka ira galahedi ka giliona ia Sugana God. Ka saighona nira mu, Zisas neke la au ka ia suga Mere, Mata nia Lazarusi e ghua aianihi Betani. Tongovodi leghutau dike dufura ka kolabana iahi mu, ia va puhipuhi ta muko ka ia kamotona Nonohe Faghina ira Ziu; ia namaha seboi Zisas ta sakomi ghu; ia hioi Zisas ka vari sukutuai; ia ghahe ka manei ta lao Gologota ka ia hangana hinae ani Zerusalemu ia ta va kudo ghini “Via Dolorosa” ghatunaina, fafahakanana mu, “Hanganadi ira Muko Hihingo” e ghua, nia ghini ia tetuleghu ka manei, e ghua. Leghuna ia tetuleghu ka manei, Zisas neke vari va kakaheini giliodi keha rodana ngavulu ravata, ghe neke vona nga ka malauo God fate.
Sade
Ia haghele va manemane aianihi Zerusalemu (Mk 11:1-11)
Made
Ne va kalasi ia Sugana God ani Zerusalemu (Mk 11:15-19)
Tuside
1. Ia Nonohe Faghina kamoto ka ira Ziu di notohi ia mana mala kopu ka Zisas (Lk 20:1-8)
2. Zisas ne kahe kenui ia ta age huara ghatu Zerusalemu nia ia va paluna meha ka taghona e ghua (Mt 24; 25)
3. Mere ne va oranga ghini sedi Zisas ani Betani (Zn 12:2-8)
4. Zudasi ne rivai vatovato taremehadi ira mane babatu ka ira Ziu mala namaha sebo vanadina Zisas (Lk 22:3-6)
Soside
1. Zisas ne mahaini ia va Sasaighonana Ghahe Fuludu taremehadi ira nona mane nonomoho, nia riva ghini ia Mahai Ngana Leghu ne ghua (Zn 13:1-30; Mk 14:22-26)
2. Tarai ghidi ira Nona mane ta nonofoi ani Getisemeni (Zn 17)
Faraide
1. Ia namaha seboi Zisas ta sakomi ghu ka ia Luru Hekena Getisemeni (Mk 14:43-50)
2. Anasi, kaike mane hiama ta kenu sepao ne hioi Zisas ka vari sukutuai (Zn 18:12-24)
3. Kaefasi nia ia Nonohe Faghina kamoto ka ira Ziu e ghua, di ungene tonoi Zisas (Mk 14:53-65)
4. Pita ne kahei lito fafata ta zea ghini ghenana Zisas (Zn 18:15-27)
5. Ia Nonohe Faghina kamoto ka ira Ziu di torai ungene tonoi Zisas (Lk 22:66-71)
6. Zudasi ne atungi taghonai (Mt 27:3-10)
7. Paelati ne notohi Zisas (Lk 23:1-5)
8. Zisas ka kenuna Herodi Anitipasi (Lk 23:6-12)
9. Paelati ne va malumi Zisas ta mala va lemeina (Lk 23:13-25)
10. Zisas di vela ghini di tupila ghini ghu ka ia hekefalahata vari hoataidi palu mane ta sisiko (Mk 15:16-27)
11. Ia poko leghaha mala babara ka ia Sugana God ne reku fotai God ka ia lemena Zisas (Mt 27:51-56)
12. Ia giugiluna Zisas ka ia nona lianga beku Zosepu na Arimatia (Zn 19:31-42)
Sade
Zisas ne tetu leghu ka ia leme (Lk 24:1-9)
Ia Fatei Nia Ia Tupila Ghini Kraes Ka Ia Hekefalahata
Leghuna ia haghele va manemane ka manei aianihi Zerusalemu, Zisas neke talari ira goragora ka ira hiama, Sadiusi, Farisi nia ira ta kakangava, e ghua. Leghuna ia sakomi maneri Zisas ka ia Luru Hekena Getisemeni, ira lito varifate ka ira mane babatu ka ira Ziu nia ira lito varifate ka ia Gaumanina Romu e ghua, di age va ghuduvi ka ia tupila ghini ka ia hekefalahata ka peghuruna ia babarana malau leghaha.
Ira Podolo Ka Zisas Leghuna Ia Tetuleghu Ka Ia Leme
Tazo sopai kokolodi podolo va veha ka Kraes leghuna ia tetuleghuna, ghe neke vona leghuo nga manei ka malauo God fate mu, e fini mo ka ia Baebolo, e taremehana lao ghu ia podolo ka Kraes ia ta pelara varanga neke podolo ghinio Polo ka ia hangana aianihi Damasikasi. Podolo vari kadoloai irahi mu, ne va podoli ia tetuleghu ta tongovonana ka ira noni ta va hohoghona ka Zisas.
Ira Papataidi Tuturi Ka Giliona Buka Iahi Matiu
1. Va Kenuna Pagahaina: Ia va podoli ia Mane Ginitaukela 1:1–4:11
1.1 Ia mehana ia Mane Ginitaukela 1:1–2:23
1.2 Ia neke kahe kaveio ia Mane Ginitaukela 3:1-12
1.3 Ia va manai ia Mane Ginitaukela 3:13–4:11
2. Va Paluna Pagahaina: Ia turi ghini kave ia Mane Ginitaukela 4:12–7:29
2.1 Pakara ghinina ia tuturi beana 4:12-25
2.2 Ia tuturi beana ka ia vuhuku 5:1–7:29
3. Va Litona Pagahaina: Ia mana ka ia Mane Ginitaukela 8:1–11:1
3.1 Va podolina ia mana ka ia Mane Ginitaukela 8:1–9:34
3.2 Ia Mane Ginitaukela ne Va kadolo mana 9:35–11:1
4. Va Rodanana Pagahaina: Ia Mane Ginitaukela di sokei ma di au ghu 11:2–16:12
4.1 Ia tatanigaina pake ghedi 11:2-30
4.2 Ira Farisi di sokei Kraes 12:1-50
4.3 Leleghonana ia sokei manei 13:1-53
4.4 Ia sokei ia Mane Ginitaukela ne lao soni ngama 13:54–16:12
5. Va Gahana Pagahaina: Ia va tanari ira mane ta nonofoi ka ia Mane Ginitaukela 16:13–20:28
5.1 Neke podolona ka ia sokei maneri 16:13–17:13
5.2 Ia ngengene babatu vununa ka ia sokei maneri 17:14–20:28
6. Va Onomona Pagahaina: Ia va podoli nia ia sokei ia Mane Ginitaukela 20:29–27:66
6.1 Ira mane ta kivi di fini avohi ia Mane Ginitaukela 20:29-34
6.2 Ira noni di fini ia Mane Ginitaukela 21:1-17
6.3 Ia soloso di sokei ia Mane Ginitaukela 21:18–22:46
6.4 Ia Mane Ginitaukela ne sokei ia soloso 23:1-39
6.5 Ia kahe kenui ia va paluna meha ka ia Mane Ginitaukela 24:1–25:46
6.6 Ia va vavahagala ka ia Mane Ginitaukela 26:1–27:66
7. Va Vituna Pagahaina: Ira hohoghodi ghinina ia Mane Ginitaukela 28:1-20
7.1 Ia lianga beku neto korogha 28:1-8
7.2 Zisas ne podolo ka ira fotati 28:9-10
7.3 Ira mane magara di hio tabara mala rivai sesebona 28:11-15
7.4 Zisas ne podolo ghidi ira mane nonomoho 28:16-17
7.5 Va kahe ghidi leghu noni nga ka malau iahi peka ghinina Zisas 28:18-20
Επιλέχθηκαν προς το παρόν:
Matiu Va Kenuna Tuturi Ghinina Buka Iahi: kji
Επισημάνσεις
Κοινοποίηση
Αντιγραφή
Θέλετε να αποθηκεύονται οι επισημάνσεις σας σε όλες τις συσκευές σας; Εγγραφείτε ή συνδεθείτε
© 2022, Islands Bible Ministries. All rights reserved.